Ο Σύλλογος “Μανώλης Καλομοίρης” ιδρύθηκε το 1980 από τον Χάρη Πολιτόπουλο και την Κρινώ Καλομοίρη, κόρη του συνθέτη.

Σκοπός του Συλλόγου, σύμφωνα με το καταστατικό ίδρυσής του, είναι “η μελέτη, η διάδοση και η αξιοποίηση του έργου του έλληνα συνθέτη Μανώλη Καλομοίρη, με στόχο να γίνει ευρύτερα γνωστό στην Ελλάδα και το εξωτερικό”.

Το πρώτο διοικητικό συμβούλιο απαρτιζόταν από τους:

• Κρινώ Καλομοίρη: Επίτιμη Πρόεδρος
• Χάρης Πολιτόπουλος: Πρόεδρος
• Βύρων Φιδετζής: Αντιπρόεδρος
• Γιώργος Δεμερτζής: Γ. Γραμματέας
• Γιάννης Αφραταίος: Ταμίας
• Χαρά Καλομοίρη: Μέλος

Η σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου σήμερα έχει ως εξής:

• Χαρά Καλομοίρη: Επίτιμη Πρόεδρος
• Βύρων Φιδετζής: Πρόεδρος
• Έλενα Μουζάλα: Αντιπρόεδρος
• Χρήστος Τσενές: Γ. Γραμματέας
• Φίλιππος Τσαλαχούρης: Ταμίας
• Περικλής Κούκος: Μέλος

Ενδιάμεσα εξετέλεσαν χρέη προέδρου οι Αντώνης Καρβελάς και Περικλής Κούκος.

Τα γραφεία του Συλλόγου στεγάζονται στο κτίριο του Εθνικού Ωδείου, όπου μεταφέρθηκαν το 1990. Στο χώρο που του έχει παραχωρηθεί βρίσκεται συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος του αρχειακού υλικού. Το υπόλοιπο βρίσκεται στο σπίτι του συνθέτη στο Παλαιό Φάληρο.

Με την ίδρυσή του ο Σύλλογος ξεκίνησε μια επίπονη προσπάθεια συλλογής και αρχειοθέτησης του υλικού, το οποίο περιλαμβάνει τόσο το προσωπικό αρχείο του συνθέτη όσο και στοιχεία που συνδέονται με το πρόσωπο, το έργο και τη δράση του ύστερα από το θάνατό του. Είναι μια εργασία η οποία βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη. Πιο αναλυτικά το αρχείο περιλαμβάνει:

γ) Προσωπική και επαγγελματική αλληλογραφία.

στ) Μεγάλο φωτογραφικό αρχείο σε μορφή αρνητικών.

ζ) Υλικό ορχήστρας.

η) Προγράμματα εκδηλώσεων.

θ) Αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών.

Το αρχείο εμπλουτίζεται συνέχεια με βοηθητικό υλικό που αφορά έμμεσα ή άμεσα τον Καλομοίρη, όπως άρθρα και εργασίες, πολλές από τις οποίες έχουν γίνει με την αρωγή του Συλλόγου, λήμματα εγκυκλοπαιδειών καθώς και βιβλία που αναφέρονται κυρίως σε μουσικά, ιστορικά και λογοτεχνικά θέματα.

Το φάσμα των δραστηριοτήτων του Συλλόγου είναι πολυποίκιλο. Ξεκινάει από απλά υλοποιήσιμες ιδέες, όπως ομιλίες και εκθέσεις, και φτάνει στον προγραμματισμό σχεδίων που απαιτούν μεγάλο χρονικό διάστημα για να υλοποιηθούν. Ας μην παρερμηνευτεί ο όρος “απλά υλοποιήσιμες ιδέες” ότι αφορά ενέργειες ελάσσονος σημασίας. Για παράδειγμα μέχρι σήμερα ο Φίλιππος Τσαλαχούρης έχει οργανώσει με τη συνεργασία διαφόρων φορέων, όπως το Εθνικό Ωδείο, το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, η Νομαρχία Σάμου και πολλοί άλλοι φορείς, πλήθος ομιλιών σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και της Κύπρου με θέματα που αφορούν τη ζωή και το έργο του Μανώλη Καλομοίρη, με πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό, καθώς και εκθέσεις. Με αυτόν τον τρόπο έφερε σε επαφή ανθρώπους όλων των ηλικιών και ενδιαφερόντων με το έργο του συνθέτη που μπορεί και να μην είχαν ξανακούσει γι αυτόν.

Παρακάτω θα γίνει μια παρουσίαση των βασικότερων τομέων με τους οποίους έχει ασχοληθεί ο Σύλλογος, ορμώμενος πάντα από τις ελλείψεις του αρχείου και ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες.

Ένα ιδιαίτερο πρόβλημα το οποίο αντιμετώπιζαν μαέστροι και ορχήστρες που ήθελαν να εκτελέσουν έργα του Καλομοίρη είχε σχέση με το διαθέσιμο υλικό. Δημιουργημένο την περίοδο που ζούσε ακόμα ο συνθέτης, είτε βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση είτε είχε πληθώρα λαθών ή ήταν ακόμα και ανύπαρκτο, παράγοντες που καθιστούσαν την εκτέλεση από προβληματική έως και αδύνατη. Ένα από τα κύρια μελήματα του Συλλόγου από την αρχή της λειτουργίας του υπήρξε η δημιουργία κατάλληλου υλικού προς εκτέλεση. Στα γραφεία του αυτή τη στιγμή υπάρχει πλήρης εξοπλισμός για κάθε είδους επέμβαση, όπως φωτοτυπικό μηχάνημα, μηχάνημα δεσίματος και διάφορα άλλα απαραίτητα εργαλεία. Από τη μακροχρόνια εμπειρία του έχει αναπτύξει μια ιδιαίτερη τεχνική διόρθωσης που ακολουθεί σε όλα τα έργα. Παραδείγματος χάριν, το υλικό καθαρίζεται πάντα από διάφορα σημάδια (μουτζούρες και άτοπες σημειώσεις), γίνεται διόρθωση ή τονισμός νοτών, καθώς και αλλαγές στο σημείο γυρίσματος της σελίδας, που το καθιστούν πιο ευανάγνωστο και εύχρηστο. Επίσης ποτέ δε γίνονται επεμβάσεις σε σημειώσεις που είναι με το χέρι του Καλομοίρη. Υπάρχει πάντα υλικό αναφοράς (δηλαδή πριν υποστεί τις αλλαγές). Ακόμη δημιουργείται μερικές φορές άλλο αντίγραφο για να κρατηθούν κάποια υλικά με σημειώσεις συγκεκριμένων μαέστρων. Σε έργα που κρίθηκε αναγκαίο έχουν γίνει καινούριες αντιγραφές, άλλες χειρόγραφες και άλλες σε κομπιούτερ. Ήδη το μεγαλύτερο μέρος των κυριότερων έργων του έχει αποκτήσει υλικό κατάλληλο για εκτέλεση (ανάμεσά τους: οι τρεις από τις πέντε όπερες, σχεδόν όλα τα συμφωνικά έργα και τα έργα για φωνή και συνοδεία ορχήστρας).

Με τη δημιουργία νέου υλικού δόθηκε ιδιαίτερη ώθηση στην εκτέλεση των έργων, τα οποία δεν προσκρούουν πια στις αντίξοες συνθήκες της προηγούμενης περιόδου (Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η 2η Συμφωνία, που εκτελέστηκε το 1932. Ο Β. Κολάσης είχε αργότερα προσπαθήσει να την παρουσιάσει, όμως εγκατέλειψε λόγω μεγάλων προβλημάτων στο υλικό. Τελικά το 1986, ύστερα από κοπιαστική εργασία, ανέβηκε στο Ηρώδειο από τον Β.Φιδετζή).

Ο Σύλλογος έχει καταστήσει δυνατή την πραγματοποίηση πολλών εκτελέσεων έργων του Καλομοίρη τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Εκτός από πλήθος συναυλιών με έργα για πιάνο και μουσικής δωματίου, αναφέρω ενδεικτικά κάποιες ιδιαίτερα σημαντικές εκδηλώσεις:

Το 1983, μεγάλο αφιέρωμα στον Μ.Κ. για τον εορτασμό των 100 χρόνων από τη γέννησή του, με σειρά εκδηλώσεων στο εξωτερικό.

Το 1984, συναυλία αποκλειστικά με έργα μουσικής δωματίου του Μ.Κ. στο Kennedy Center.

Το 1985 στο πλαίσιο του εορτασμού των 2300 χρόνων από την ίδρυση της Θεσ/νίκης εκτελέστηκε η Συμφωνία της Λεβεντιάς από τον Μ. Καρύδη, έργο που συνέχισε να παρουσιάζει όσο ζούσε και αποτελεί το πιο διαδεδομένο έργο του συνθέτη στο εξωτερικό. Το φινάλε παίχτηκε επίσης στην παράδοση της Ολυμπιακής φλόγας στους Κορεάτες το 1988.

Το 1987 τα Μαγιοβότανα στο Τόκιο με τον Μ. Καρύδη και την υψίφωνο Δ. Ευαγγελάτου.

Το 1993 η Ορχήστρα των Χρωμάτων πραγματοποίησε συναυλία στην Αίθουσα Φίλων της Μουσικής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, αφιερωμένη εξ ολοκλήρου στον Καλομοίρη.

Τέλος οι όπερες:

Το δαχτυλίδι της Μάνας (το 1982 από την Ε.Λ.Σ. υπό τη διεύθυνση του Β. Κολάση και το 1984 στην Κρήτη υπό τον Γ.Δάρα),

Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, σε μορφή κοντσερτάντε, στα πλαίσια “Θεσ/νίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997”, έργο που εκτελέστηκε για πρώτη φορά ολόκληρο και

Τα ξωτικά νερά (το 1998 από την Ε.Λ.Σ. υπό τη διεύθυνση του Β. Φιδετζή) έργο που είχε να εκτελεστεί από το 1952.

Σε αρκετές περιπτώσεις οι εκτελέσεις των έργων συμπεριλαμβάνονται στα πλαίσια μιας εκδήλωσης-αφιερώματος με ομιλίες και προβολές, όπως η εκδήλωση που πραγματοποιείται σχεδόν κάθε χρόνο στις 3 Απριλίου – επέτειο θανάτου του συνθέτη.

Κατά καιρούς ο Σύλλογος έχει τιμήσει και επιφανείς προσωπικότητες του μουσικού χώρου, όπως τον Φ. Ανωγειανάκη για την προσφορά του στο έργο του Καλομοίρη και τους Δ. Δραγατάκη και Δ. Φάμπα, με συναυλίες-αφιερώματα στο έργο τους.

Εκτός από εκτελέσεις ο Σύλλογος έχει στο ενεργητικό του και πολλές ηχογραφήσεις. Αυτή τη στιγμή έχει κατορθώσει να ηχογραφήσει τα περισσότερα από τα μεγάλα έργα του Καλομοίρη, επίτευγμα καθόλου ευκαταφρόνητο αν αναλογιστεί κανείς τον όγκο του έργου του. Στο εμπόριο σήμερα κυκλοφορούν δύο όπερες, τέσσερα συμφωνικά έργα, τέσσερα έργα μουσικής δωματίου και τα περισσότερα έργα για πιάνο. Επίσης υπάρχουν κάποιες εκδόσεις έργων που έχουν εξαντληθεί.

Ιδιαίτερα σημαντική για τη διάσωση του συνόλου του έργου του Καλομοίρη υπήρξε η μικροφωτογράφησή του, η οποία ολοκληρώθηκε το 1990. Τα μικροφίλμ περιλαμβάνουν την τελική επεξεργασία των χειρογράφων καθώς και την τυπωμένη μορφή, σε περίπτωση που δεν έχουν σωθεί χειρόγραφα, όπως παραδείγματος χάριν στα τραγούδια για χορωδία, ή σε περίπτωση που υπάρχουν σ’ αυτά εκτενείς διορθώσεις, όπως στη Συμφωνία της Λεβεντιάς από τον Β. Φιδετζή.

Οι φίσες παραδόθηκαν στις 3 Απριλίου 1997 στα πλαίσια αφιερώματος στον Καλομοίρη στα παρακάτω ιδρύματα:

1) στο Τ.Μ.Σ. του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

2) στο Τ.Μ.Σ. του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

3) στο Τ.Μ.Σ. του Ιονίου Πανεπιστημίου

5) στο Πανεπιστήμιο της Ινδιανάπολης των ΗΠΑ.

Στα μελλοντικά σχέδια του Συλλόγου είναι η παράδοση αντιτύπων και σε άλλα ιδρύματα.

Ένας άλλος τομέας που απασχολεί το Σύλλογο είναι ο εκδοτικός.

Το 1983 εκδίδει το Α΄ μέρος των απομνημονευμάτων του Μ.Κ. και το 1988 επανεκδίδεται από τις εκδόσεις “Νεφέλη” σε επιμέλεια Φ. Τσαλαχούρη με συμπληρωμένα το Β΄ και Γ΄ μέρος. Πριν από ένα χρόνο (1998) κυκλοφορεί μετάφραση των απομνημονευμάτων στα ισπανικά, ως αποτέλεσμα συνεργασίας με την ελληνική κοινότητα της Χιλής, μαζί με συνοδευτικό CD. Αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη η αγγλική μετάφρασή τους.

Το 1986 κυκλοφορεί η αγγλική μετάφραση του καταλόγου έργων του Μ.Κ. με κάποια συμπληρωματικά στοιχεία (π.χ. μικρά ονόματα διαφόρων συντελεστών) και προσθήκη βιογραφικού σημειώματος και άλλων σχολίων από τον μουσικολόγο Γ. Λεωτσάκο.

Το 1991 εκδίδονται τα Μαγιοβότανα στη μορφή για φωνή και πιάνο.

Ο Σύλλογος βρίσκεται σε τακτική επικοινωνία με διάφορες ορχήστρες και πολιτιστικούς φορείς, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την ανάδειξη και προώθηση της ελληνικής μουσικής. Έχει συνεργαστεί επανειλημμένα με το Υπουργείο Πολιτισμού, το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, τη Γενική Γραμματεία Αποδήμου Ελληνισμού και διάφορες δημοτικές αρχές.

Ιδιαίτερα σημαντική στάθηκε η δημιουργία ενός νέου θεσμού το καλοκαίρι του 1997 στη Σάμο, του Φεστιβάλ “Μανώλης Καλομοίρης”, που υλοποιήθηκε από τη Χαρά Καλομοίρη και τον τότε νομάρχη Σάμου Πυθαγόρα Βαρδίκο, με την αρωγή διαφόρων άλλων φορέων.

Από την αρχή υπήρξε στενή συνεργασία και υποστήριξή του από το Σύλλογο με διάφορους τρόπους:

Συμβάλλει στην επιλογή των έργων καθώς και στην ετοιμασία υλικού. Συνήθως επιλέγονται έργα που έχουν καιρό να παιχτούν, έτσι ώστε να υπάρχει ανανέωση του ρεπερτορίου και επί τη ευκαιρία να αποκαθίσταται και το υλικό των έργων.

Συνεργάζεται κάθε χρόνο στην προετοιμασία του έντυπου προγράμματος και του παρέχει γραμματειακή υποστήριξη.

Το 1997 εκδίδει βιβλίο με κείμενα μουσικολόγων για τον Καλομοίρη με αφορμή την έναρξη του θεσμού. Επίσης πραγματοποιεί έκθεση με προσωπικά αντικείμενα και φωτογραφίες του συνθέτη στο πνευματικό κέντρο “Δημήτριος Νικολάου” στη Σάμο.

Συνειδητοποιώντας τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας ο Σύλλογος απέκτησε πρόσφατα, ύστερα από πρωτοβουλία του πρώην προέδρου Χάρη Πολιτόπουλου, ιστοστελίδα η οποία αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε ικανοποιητική φάση και συνεχίζει να εμπλουτίζεται. Η διεύθυνση είναι www.kalomiris.org . Αυτή τη στιγμή αποτελεί για τα ελληνικά δεδομένα μοναδικό φαινόμενο σε διάρθρωση ιστοσελίδας αφιερωμένης αποκλειστικά σε ένα συνθέτη. Επίσης μέσω της ηλεκτρονικής διεύθυνσης που διαθέτει, η επικοινωνία με απομακρυσμένες περιοχές καθώς και με το εξωτερικό έχει γίνει ιδιαίτερα εύκολη και γρήγορη.

Όμως η παροχή πληροφοριών είναι απλή και για έναν ακόμη λόγο. Τα γραφεία του Συλλόγου λειτουργούν σε καθημερινή βάση, δίνοντας έτσι στους ενδιαφερομένους τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στο αρχείο. Πληθώρα μουσικών, προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών, μελετητών αλλά και απλών μουσικόφιλων έρχεται στο Σύλλογο, όπου εκεί τους δίνεται κάθε είδους πληροφορία και υλικό. Πολύ συχνά αποστέλλεται υλικό και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα σε σχολεία, βιβλιοθήκες πανεπιστημίων και ιδιώτες της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ακόμη και για ερωτήσεις που αφορούν άλλους συνθέτες ο Σύλλογος είναι σε θέση να βοηθήσει, είτε μέσω του αρχείου του είτε παραπέμποντάς τους στα κατάλληλα πρόσωπα.

Ο Σύλλογος έχει δρομολογήσει μια σειρά σχεδίων προς υλοποίηση. Ήδη αυτή τη στιγμή έχει αποκτήσει μια αρχειοθήκη στην οποία θα τοποθετηθεί όλο το έντυπο υλικό του αρχείου για ασφαλέστερη διαφύλαξη και προστασία από τη φθορά.

Άμεσα εφαρμόσιμη είναι και η κυκλοφορία ηχογραφημένων έργων, διαδικασία που βρίσκεται ήδη στο τελικό της στάδιο. Πρόκειται για ένα σημαντικό αριθμό έργων, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και η όπερα Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος.

Σε προχωρημένο στάδιο βρίσκεται το σχέδιο συμπληρωματικής έκδοσης στον κατάλογο έργων Καλομοίρη του Φ. Ανωγειανάκη, με διορθώσεις και πρόσθετα στοιχεία που συνέλεξε ο Φ. Τσαλαχούρης.

Επίσης όλες οι ιστορικές ηχογραφήσεις σε μαγνητοταινίες, οι οποίες αποτελούν πολύτιμα ντοκουμέντα, θα αντιγραφούν σε CD.

Κλείνοντας, θα ήθελα να θίξω το ζήτημα της δυσκινησίας στον τομέα της έρευνας της ελληνικής μουσικής που υπάρχει στη χώρα μας. Η εμπειρία μου στη γραμματεία του Συλλόγου “Μανώλης Καλομοίρης” μου έδειξε ότι η έλλειψη αντίστοιχων οργανισμών, δηλαδή αρχείων ανοιχτών στο κοινό, και η γενικότερη δυσκολία εύρεσης πληροφοριών και απόκτησης υλικού, αποθαρρύνουν πολύ συχνά τους μελετητές.

Χωρίς να έχω καμία πρόθεση υποβιβασμού της σημασίας της φυσιογνωμίας του Καλομοίρη, έχω παρατηρήσει ότι πολλές φορές οι ερευνητές καταλήγουν στην επιλογή θέματος που αφορά αποκλειστικά το έργο του – ενώ η αρχική πρόθεση ήταν έρευνα ευρύτερου φάσματος συνθετών – μόνο και μόνο επειδή στάθηκε από δύσκολο έως αδύνατο να συλλέξουν ικανοποιητικά στοιχεία για τους υπόλοιπους. Αυτό το φαινόμενο, σε σχέση με την ταχεία αύξηση εργασιών που εκπονούνται λόγω της ύπαρξης των Τμημάτων Μουσικών Σπουδών, μπορεί να αποβεί επιβλαβές και για τον Καλομοίρη, μια και στις περισσότερες δεν γίνεται κανένας συσχετισμός με άλλους συνθέτες της ίδιας περιόδου ή επίδρασής του στις επόμενες γενεές.

Οι συνθήκες έχουν ωριμάσει πια και οι απόφοιτοι θα μπορούσαν να επανδρώσουν ικανοποιητικά τέτοιους οργανισμούς.